Wykorzystanie ciągników i maszyn rolniczych a koszty mechanizacji

Dążenia do ciągłej poprawy opłacalności produkcji rolniczej, w celu zwiększenia konkurencyjności produktów polskich rolników, wymagają wzrostu efektywności nakładów, a także zmiany strategii organizacji i użytkowania techniki rolniczej. Dla każdego rolnika istotne znaczenie powinna mieć znajomość ponoszonych kosztów produkcji. W krajowym rolnictwie udział mechanizacji w całkowitych kosztach produkcji roślinnej wynosi 40-60%, a w skrajnych przypadkach dochodzi do 80% i jest najwyższy spośród innych rodzajów kosztów.

W rolnictwie krajów zachodnich udział ten nie przekracza 20-40%.Tak znaczący udział mechanizacji w kosztach produkcji wynika po pierwsze z wysokiego poziomu cen maszyn a po drugie z przeinwestowania szeregu gospodarstw w środki mechanizacji spowodowane m.in. zakupami maszyn przez rolników w ramach szeregu programów pomocowych ze środków UE jak i wcześniejszych kredytów preferencyjnych. Ten problem został zauważony na szczeblu decyzyjnym i według założeń przyszłego PROW 2014-2020 został mocno ograniczony.

Racjonalność zakupu…

…i efektywnego użytkowania środków mechanizacji, polega głównie na wykorzystaniu możliwie pełnej zdolności przerobowej maszyn (inaczej – potencjału eksploatacyjnego maszyn) w okresie 15-20 lat. Jest to racjonalność eksploatacyjna, której wyznacznikiem jest ilość pracy maszyny w ciągu roku lub sezonu. Takie użytkowanie ciągników i maszyn jest gwarancją racjonalności ekonomicznej, gdyż w porównaniu do przeciętnego, statystycznego wykorzystania maszyn w Polsce, zapewnia stosunkowo niewysokie koszty eksploatacji. Równie istotna jest możliwość częstszej wymiany maszyn starych na nowe, co zapewnia pożądane tempo modernizacji gospodarstw rolnych.
Zdolność przerobowa maszyn, w typowych warunkach oraz przy prawidłowej obsłudze i przeprowadzaniu bieżących napraw, wynosi: narzędzi uprawowych 1500-2000 h, ciągników rolniczych 10000-12000 h, kombajnów zbożowych do 3000 h, kombajnów buraczanych i ziemniaczanych do 2000 h.
Przy założeniu 15-20 lat użytkowania i wykorzystania pełnej zdolności przerobowej ciągniki rolnicze powinny być wykorzystywane w ciągu roku przez co najmniej 500-800 godzin, narzędzia uprawowe przez 75-130 godzin, a kombajny zbożowe przez 150-200 godzin. Tak intensywne użytkowanie większości maszyn może być zapewnione przy indywidualnym użytkowaniu tylko w największych gospodarstwach.

A jak jest w rzeczywistości?

W polskim rolnictwie przeciętny okres trwania ciągników i maszyn rolniczych szacowany jest na 30-35 lat. Mimo tak długiego okresu użytkowania w większości niewielkich gospodarstw rolnych, o małym obszarze i skali produkcji poszczególnych upraw, pełne wykorzystanie zdolności przerobowej jest niemożliwe, np. użytkując ciągnik rolniczy przez 200 godzin rocznie wykorzystanie pełnej zdolności przerobowej trwałoby aż 50 lat, co wydaje się niemożliwe ze względu na postęp technologiczny, duże koszty napraw w końcowym okresie, a nawet brak części zamiennych. To przekłada się na wzrost kosztów mechanizacji - jest to czynnik charakterystyczny dla naszego rozdrobnionego rolnictwa. Można się pokusić o stwierdzenie, że w obecnym czasie jest to czynnik najbardziej ograniczający konkurencyjność naszych gospodarstw w stosunku do innych krajów zachodnich.
Sposobem na chociażby częściowe ograniczenie tych kosztów jest upowszechnienie zespołowych form użytkowania maszyn, a także mechanizacja usługowa. Współpraca rolników w ramach zespołowego użytkowania maszyn, lub świadczenia usług, sprzyja lepszemu wykorzystaniu zdolności przerobowej maszyn, skraca czas amortyzacji i stwarza warunki do częstszej ich wymiany na nowe, zazwyczaj o lepszych parametrach użytkowych.

Co mówią badania?

Niestety, brakuje kompleksowych badań nad wykorzystaniem ciągników i maszyn rolniczych. Z danych szacunkowych wynika, że w roku 2004 średnie roczne wykorzystanie ciągnika w rolnictwie wyniosło 285 godzin, kombajnu zbożowego 87 godzin, a silosokombajnu samobieżnego 75 godzin.
Ciekawe badania przeprowadzono w roku 2009 na Uniwersytecie Przyrodniczo-Humanistycznym w Siedlcach. Ich celem było określenie rocznego wykorzystania ciągników rolniczych w gospodarstwach rodzinnych specjalizujących się w produkcji mleka. Natomiast obszarem badań objęto gospodarstwa położone na terenie powiatu wysokomazowieckiego, w województwie podlaskim. Średnia powierzchnia analizowanego gospodarstwa wyniosła prawie 24 ha, była więc ponad trzykrotnie większa niż średnia krajowa (7,92 ha GUS 2011). W strukturze UR badanych gospodarstw grunty orne stanowiły 64,3% natomiast tuz 35,7%. W uprawach dominowały zboża i uprawa kukurydzy na kiszonkę. W gospodarstwach średnia liczba ciągników wyniosła 2,4 szt., a ich średnioroczne wykorzystanie to 441 godz. Czyli widzimy, że nawet w tak stosunkowo dużych i produkcyjnych gospodarstwach wykorzystanie ciągników rolniczych jest niskie.

Kilka zdań o opłacalności

Możliwość nabywania ciągników i maszyn dofinansowanych w ramach projektów PROW, jak i wcześniejszych SAPARD, spowodowało duży wzrost zakupów nowych ciągników i maszyn o imponujących mocach i potencjałach przerobowych. Pomoc finansowa wynosiła od 40 do 70% wartości nabywanego sprzętu, a to spowodowało „znaczny wzrost siły nabywczej” rolnika, co niejako ułatwiło podejmowanie decyzji w sprawie wyboru kupowanych ciągników i maszyn. Na pozór wydaje się, że to bardzo atrakcyjny wybór mieć coś, np. za pół ceny. Jednak po dokładnej analizie okazuje się, że koszt zakupu środka trwałego jest tylko częścią kosztów związanych z utrzymaniem i eksploatacją.
Po przeprowadzeniu analizy zakupu ciągnika za kwotę 100 000 zł, o mocy 45 KW, nabytego w całości za środki własne i z 50% dotacją przy założeniu 20 letniego użytkowania i rocznym wykorzystaniu 500 godz. okazało się że, koszt jednostkowy godziny użytkowania tego ciągnika wyniósł przy zakupie za środki własne 47,45 zł, w przypadku skorzystania z 50% dotacji koszt godziny pracy obniżył się do 42,44zł tj. niecałych 21%. Jednak w przypadku nieracjonalnego zakupu, kiedy wykorzystanie roczne tego ciągnika wyniesie 250 godzin rocznie, koszt użytkowania wyniesie 48,88 zł tj. będzie o 3% wyższy niż w przypadku zakupu ciągnika za własne środki racjonalne wykorzystywanego.
Jak widać na tym przykładzie zniwelowany został cały wpływ dotacji do inwestycji. W przypadku maszyn bez własnego napędu nie ma aż tak jaskrawych różnic ze względu na znacznie mniejsze koszty eksploatacji (brak kosztów paliwa) i tak w przypadku prasy spadają one o ok. 30%. Zatem w sytuacji kiedy rolnik staje przed wyborem – kupić maszynę do gospodarstwa czy nająć usługę, ewentualnie spróbować kupić w grupie rolników, powinien rozważyć ekonomiczną opłacalność podejmowanej decyzji.

Tadeusz Ciszkowski
Oddział Ostrołęka

Źródła:
1. Emilia Goć Aleksander Muzalewski Tadeusz Olszewski, Eksploatacyjno-ekonomiczne wskaźniki racjonalnego użytkowania maszyn rolniczych.

2. dr inż. Aleksander Muzalewski, prof. dr hab. Jan Pawlak, mgr inż.Tadeusz Domasiewicz, mgr inż Małgorzata Mróz IBMiER, Sposoby oceny racjonalności zakupu maszyn, urządzeń i ciągników rolniczych.

3. Krzysztof Kapela Szymon Czarnocki, Ocena wykorzystania ciągników rolniczych w gospodarstwach rodzinnych.

Przyg. A.D.