Strączkowe – ważny element zmianowania

W prawidłowym zmianowaniu powinny brać udział różne grupy roślin. Zmniejsza to straty powodowane wyczerpaniem gleby w składniki pokarmowe oraz ogranicza choroby, szkodniki  i chwasty. Obecnie dominują w gospodarstwach uprawy zbożowe, niekiedy zajmujące nawet całą powierzchnię gruntów ornych.

Tymczasem przy właściwym zmianowaniu oprócz zbóż powinny pojawić się również rośliny okopowe, bobowate (nowa nazwa strączkowych), przemysłowe (rzepak) oraz mieszanki traw z koniczynami. Zboża powinny zajmować 50-60% gruntów, ziemniaki i buraki do 25%, a strączkowe do 20%.  Specjalizacja gospodarstw oraz możliwość zbytu produktów wymusza jednak modyfikację powyższych założeń. Ciągła uprawa zbóż po sobie, przez dłuższy okres czasu, sprzyja zwiększonemu występowaniu takich chorób, jak głownie, śnieć i pleśń śniegowa. Wzrasta też liczba szkodników, gleba ulega degradacji i pogarsza się jej struktura. Rolnicy, chcąc przeciwdziałać tym zjawiskom, zmuszeni są do większego nawożenia oraz intensyfikacji ochrony chemicznej. Przeciwdziałać temu możemy jednak w inny sposób: poprzez wprowadzanie materii organicznej do gleby (przyorywanie słomy, nawożenie nawozami naturalnymi), wprowadzanie do uprawy poplonów, modyfikację zmianowania, wysiew mieszanek zbożowo-strączkowych czy też uprawę bobowatych w czystym siewie. Uprawa łubinów czy grochów oznacza również możliwość uzyskania zwiększonych dopłat obszarowych, a dla większych gospodarstw stanowi jedną z możliwości spełnienia wymogu „zazielenienia”.
                                                              Korzyści z uprawy
W Polsce występują odpowiednie warunki do uprawy roślin strączkowych, a mimo to nie są one na polach powszechnym widokiem. Ich zalety powinny jednak sprawić, że będzie rosła powierzchnia zasiewów. Strączkowe można uprawiać na nasiona użytkowane do celów przemysłowych (produkcja oleju), konsumpcyjnych i pastewnych, wykorzystać do produkcji pasz treściwych, zielonki, czy nawozów zielonych. Rośliny z tej grupy zawierają bardzo dużo białka, przy czym ilość ta jest mocno zróżnicowana w zależności od gatunku i waha się orientacyjnie w przedziale od 20% (groch) do 45% (łubin żółty). Niektóre z nich zawierają też dużo tłuszczu (soja, łubin biały).
   Poza tym strączkowe:
   - poprawiają strukturę gleby, ze względu na „melioracyjne” działanie korzeni;
   - pozostawiają po sobie znaczne ilości składników pokarmowych - w szczególności azotu, ale również fosforu i potasu - ze względu na głęboki system korzeniowy i przemieszczanie ich z głębszych warstw gleby do warstw powierzchniowych; dodatkowo wydzieliny korzeniowe uruchamiają uwstecznione związki fosforu, tym samym zwiększając jego dostępność dla roślin następczych;
- poprawiają stan fitosanitarny gleby, eliminując choroby i szkodniki.
Powyższe zalety sprawiają, że zboża uprawiane po takich przedplonach (w szczególności, kiedy są udane) zdecydowanie lepiej plonują.
Warto przy okazji wspomnieć, że ostatnie lata przyczyniły się do poprawy cech biologicznych tych roślin. Ich odmiany lepiej i równomierniej plonują, są bardziej odporne na opóźnienie siewu oraz w mniejszym stopniu osypują się i mają lepszy skład chemiczny, przez co mogą w większym stopniu być wykorzystane w żywieniu zwierząt zastępując częściowo importowaną śrutę sojową.
                                           Dobór gatunków i przedplon
Bobowate mają bardzo zróżnicowane wymagania glebowe. Największe mają bobik i łubin biały, mniejsze grochy, a następnie łubin wąskolistny. Na najsłabsze stanowiska kwalifikuje się łubin żółty i seradela. Dobór przedplonu nie jest aż tak istotny - przeważnie są to zboża. Nie należy siać tych samych gatunków po sobie, ani po innych motylkowych. Przerwa w uprawie danego gatunku powinna wynosić 4 lata - ma to na celu eliminację chorób i szkodników. Warto też pamiętać o przerwie w nawożeniu obornikiem (3-4 lata). Zbyt wczesne wysianie bobowatych po zastosowaniu nawozów naturalnych powoduje, że nadmiernie rozrasta się część wegetatywna roślin, a spada plon nasion.
                                     Przygotowanie gleby i nawożenie
Uprawa po zbiorze przedplonu powinna zmierzać do jak najlepszego odchwaszczenia. Poza tradycyjnym przygotowaniem, kończącym się wykonaniem orki przedzimowej, można zastosować system uproszczony. Po zbiorze zbóż pozostawia się ściernisko do jesieni i w miejsce orki przedzimowej stosuje powierzchniową uprawę roli z użyciem np. brony talerzowej czy kultywatora. Natomiast wiosenne prace powinny rozpoczynać się jak najwcześniej, aby ograniczyć straty wody i przygotować glebę do umieszczenia nasion na jednakowej głębokości. Należy zwrócić uwagę na pH gleby. Bardziej wymagające gatunki strączkowych mają szczególnie duże wymagania w tym zakresie i nie znoszą gleb zakwaszonych. Nawożenie fosforowo-potasowe stanowi podstawowy warunek ich prawidłowego wzrostu i rozwoju, a także właściwego współżycia z bakteriami brodawkowymi (które odpowiadają za wiązanie azotu z powietrza). Dawki zależą od zasobności gleby oraz uprawianej rośliny. Wysokie nawożenie stosuje się pod bobik i grochy - około 100kg fosforu i 160kg potasu. Generalnie nie nawozi się azotem, jednak w przypadku gleb ubogich w azot wskazane jest wysianie niewielkich dawek startowych - do 40kg/ha (szczególnie zalecane przy uprawie grochów).
                                                       Siew
Nasiona powinny być zdrowe, nieuszkodzone, o dobrej sile kiełkowania (jeśli kupowaliśmy z niepewnego źródła, warto wcześniej sprawdzić tę cechę, aby uniknąć przykrych niespodzianek). W przypadku, gdy na danym polu nie uprawiano strączkowych przez wiele lat, należy pomyśleć o szczepionkach bakteryjnych. Zaprawianie wykonuje się bezpośrednio przed siewem, w warunkach braku dostępu światła słonecznego. Oprócz zastosowania nitraginy, nasiona powinny być zaprawione zaprawą grzybobójczą (i ewentualnie owadobójczą). Siew należy wykonać możliwie wcześnie (oprócz ciepłolubnej soi), kiedy w glebie są znaczne zasoby wody, gdyż rośliny w pierwszej fazie wzrostu mają duże wymagania w tym zakresie, a ewentualne wystąpienie przymrozków raczej nie powoduje uszkodzeń. Ponadto wcześniejszy siew wpływa na właściwy rozwój roślin, równomierność dojrzewania nasion i ich wyższy plon. Wyjątek stanowi przypadek, gdy uprawiamy motylkowe na zieloną masę, wtedy opóźniony termin przyczyni się do wzrostu ilości otrzymanej zielonki. Bardzo ważna jest gęstość siewu. Zbyt rzadki stwarza warunki do rozwoju chwastów oraz nadmiernego rozgałęziania się roślin. Natomiast zbyt gęsty może powodować wyleganie. Orientacyjne normy wysiewu na hektar to: łubiny żółty i wąskolistny 150kg, grochy 250kg, bobik 300kg, seradela 35kg, soja 90kg. Dokładną ilość wysiewu ustalamy zależnie od odmiany, wielkości nasion oraz przeznaczenia uprawy. Ze względu na wielkość nasion i różny sposób kiełkowania umieszcza się nasiona na różnej głębokości, np.: łubin wąskolistny 3-4cm, grochy 6-7cm, bobik 8-10cm.
                                            Ochrona plantacji
Ze względu na małą obsadę bardzo ważną sprawą jest ochrona przed chwastami. Walka mechaniczna bywa jednak dość trudna i nie przynosi oczekiwanych rezultatów, dlatego często konieczne jest zastosowanie preparatów chemicznych. Jest to dość kłopotliwe z powodu bardzo małej ilości zarejestrowanych preparatów. Jeśli stosujemy oprysk bezpośrednio po siewie to pamiętajmy, aby później nie wykonywać zabiegów mechanicznych. Zabiegi doglebowe nie będą też skuteczne, gdy występuje susza. Po wschodach może okazać się niezbędne zwalczanie chwastów jednoliściennych, np. chwastnicy jednostronnej czy owsa głuchego. Należy dokonywać okresowych kontroli plantacji sprawdzających występowanie chorób i szkodników. Niekiedy duże straty mogą też powodować dzikie zwierzęta, np. sarny, dlatego trzeba to wziąć pod uwagę planując lokalizację uprawy.
                                                         Zbiór
Wybór odpowiedniego terminu zbioru jest bardzo istotny. Zbyt wczesny powoduje, że zbierane nasiona są słabiej wykształcone i gorzej kiełkują. Zbyt późny sprzyja rozwojowi chorób grzybowych oraz osypywaniu się nasion. Często konieczna staje się desykacja roślin, szczególnie wtedy, gdy obserwujemy ich nierównomierny rozwój, znaczne zachwaszczenie, albo też okres dojrzewania mocno się przeciąga.  Przy zbiorze bardzo ważne jest odpowiednie ustawienie zespołów roboczych kombajnu oraz umiejętność i kwalifikacje kombajnisty. Po zbiorze nasiona należy doczyścić i dosuszyć do wilgotności 14%. Można je suszyć podgrzanym powietrzem w suszarniach mechanicznych lub nie ogrzanym powietrzem w suszarniach podłogowych. Mniejsze ilości nasion można suszyć poprzez rozsypanie ich cienką warstwą w przewiewnych pomieszczeniach i okresowe szuflowanie. Jeśli zamierzamy nasiona przeznaczyć na siew, nie możemy obniżać zbyt intensywnie ich wilgotności. Z kolei tych z przeznaczeniem na paszę nie należy ogrzewać w temperaturze powyżej 100oC, aby nie zmalała wartość biologiczna ich białka.

Źródła:
1. Tygodnik Poradnik Rolniczy nr 2-3, 2015
2. Uprawa roślin strączkowych w Polsce, FAPA, 2013
3. Uprawa łubinu wąskolistnego, IUNG Puławy

Grzegorz Dębski

Oddział Siedlce

OPR. A.D.