Wdrażanie koncepcji Smart Villages na Mazowszu

Na początku września 2016 roku ponad 340 podmiotów z obszarów wiejskich zebrało się w Cork w Irlandii i opracowało wizję przyszłości obszarów wiejskich w UE. Pod hasłem "Lepsze życie na obszarach wiejskich", deklaracja określa oczekiwania i aspiracje obszarów wiejskich. Wśród priorytetów, które należy uwzględnić, wzywa się do przezwyciężenia przepaści cyfrowej między obszarami wiejskimi i miejskimi oraz do rozwijania potencjału oferowanego przez łączność i cyfryzację obszarów wiejskich.

W deklaracji CORK 2.0 zostały określone (w 10-punktowym programie), kierunki polityki rozwoju obszarów wiejskich i polityki rolnej w Unii Europejskiej. Idea Inteligentnych Wiosek (ang. Smart Villages), to wdrażanie celów i rekomendacji z deklaracji Cork 2.0 na rzecz wyższego standardu życia na obszarach wiejskich. Istotne jest, aby różne rodzaje polityki współgrały ze sobą w celu znalezienia lepszych metod promowania całościowego rozwoju obszarów wiejskich.

Inteligentne Wioski nie mogą być realizowane w izolacji i powinny być osadzone w szerszych strategiach rozwoju dla regionów i terytoriów. Koncepcja Inteligentnych Wiosek nie proponuje rozwiązania uniwersalnego – oparta jest na potrzebach i potencjale danego terytorium i prowadzonej przez niego strategii, wspierana jest przez nowe lub istniejące strategie terytorialne. Wpływa nie tylko na sektor rolny, ale na obszary wiejskie ogółem.

Koncepcja opiera się na rozwiązaniach dostosowanych do potrzeb i potencjałów danego terytorium, obejmuje rozwój technologiczny, a także inwestycje w infrastrukturę, rozwój biznesu, kapitał ludzki, potencjał i budowanie społeczności, dobre zarządzanie i zaangażowanie obywateli. Efektywne wdrożenie innowacji i cyfryzacja rolnictwa wymaga utworzenia systemów transferu i wymiany wiedzy umożliwiających określenie najlepszych praktyk oraz rozwoju usług doradczych, dzięki którym władze lokalne i społeczności wiejskie będą mogły budować przyszłe strategie rozwoju. Takie podejście uwzględnia zróżnicowanie obszarów wiejskich i odmienną specyfikę ich wyzwań rozwojowych, a centralną rolę przypisuje społecznościom lokalnym. Celem jest kształtowanie odpowiednich cech i postaw tychże społeczności umożliwiających tworzenie odpowiednich warunków dla rozwoju, a nie planowanie tego procesu. Wprowadzanie innowacji powinno zatem być ściśle związane ze strategią specjalizacji, tak aby budować terytorialne przewagi konkurencyjne.

W podejściu Smart Villages kluczową rolę odgrywają ludzie, w tym samorząd terytorialny - rozumiany jako wspólnota samorządowa. Zasadniczym celem działań prorozwojowych powinno być podnoszenie konkurencyjności obszarów wiejskich, waloryzacja ich kapitału oraz uruchomienie dotąd niewykorzystywanych zasobów.

Definiowanie Inteligentnych Wiosek skupia się wokół pewnych cech i postaw społeczności wiejskich:

- stosowania technologii cyfrowych, lecz wówczas, kiedy ich użycie przybliża do realizacji założonych celów, a jednocześnie, technologie te nie są jedynymi stosowanymi narzędziami,

- myślenia wykraczającego poza granice wsi – pomimo tego, że inicjatywy mają miejsce na poziomie lokalnym, inteligentne społeczności dostrzegają, że wieś funkcjonuje w otoczeniu określonego krajobrazu,

- budowania nowych form współpracy i wspólnot interesów, które skupiają rolników i innych aktorów wiejskich, samorządy, sektor prywatny i społeczeństwo,

- myślenia samodzielnego - nie istnieje jeden, standardowy model Inteligentnej Wioski ani zamknięty zestaw narzędzi, jakie one stosują - oceniają one posiadane zasoby, stosują najlepszą dostępną wiedzę i przejmują inicjatywę w kształtowaniu otaczającej je rzeczywistości.

Należy także wskazać, że przy tak dużym potencjale aplikacyjnym tej definicji, „inteligentny” nie musi oznaczać realizacji projektów wysoce zaawansowanych technologicznie, koncentrujących się na innowacyjnych infrastrukturalnych rozwiązaniach.

Podejście takie można zaadaptować także w rewitalizacji usług na obszarach wiejskich, rozwiązywaniu problemów dotyczących podaży miejsc pracy, czy konfrontując się z podstawowymi potrzebami społecznymi. W tym właśnie przejawia się pragmatyzm tego podejścia – choć innowacyjne, to często wyzwania szczebla lokalnego, jakie podejmują Inteligentne Wioski (społeczności) są „typowe”, znane wielu innym obszarom wiejskim i społecznościom (choć posiadają własną, lokalną specyfikę).

Niemniej, problemy te pozostają wciąż nierozwiązane i właśnie dlatego potrzebne są nowe podejścia do ich rozwiązania.

W 2019 roku Samorząd Województwa Mazowieckiego podjął inicjatywę dotyczącą realizacji przedsięwzięcia polegającego na wdrożeniu w województwie mazowieckim koncepcji Smart Villages. Zakres i tematyka przedsięwzięcia jest oparta na definicji sformułowanej przez Komisję Europejską tj. „obszary wiejskie lub społeczności, które rozwijają się w oparciu o swoje silne strony i posiadany kapitał, poszukują nowych rozwiązań”, a także „wzmacniają tradycyjne i nowe sieci powiązań między interesariuszami oraz usługi za pomocą technologii cyfrowych i telekomunikacyjnych oraz innowacji i lepszego wykorzystania wiedzy”. Realizację przedsięwzięcia zaplanowano na lata 2020-2023.

Inicjatywa wychodzi naprzeciw potrzebom, uwarunkowaniom i cechom obszarów wiejskich, a w szczególności rolnictwa Mazowsza. Wśród polskich województw, Mazowsze jest na pierwszym miejscu zarówno pod względem powierzchni obszarów wiejskich (zajmują one ok. 94% powierzchni województwa), jak i zamieszkującej jej ludności (1,8 mln osób, tj. 35% ogółu ludności regionu). Ludność zamieszkała na wsi w województwie mazowieckim stanowi 12,4% ludności wsi w Polsce.

Z rolnictwem związane jest około 25% ludności Mazowsza. Projekt ma na celu wsparcie społeczności i rozwój obszarów wiejskich Mazowsza, a także wzmacnianie tradycyjnych i utworzenie nowych sieci powiązań między interesariuszami za pomocą nowoczesnych środków komunikacji. Podstawą osiągnięcia celów będzie przeprowadzenie badań polegających na identyfikacji elementów spowalniających rozwój rolnictwa i ocena warunków gospodarowania. Rolnictwo w województwie mazowieckim, charakteryzuje się dużym zróżnicowaniem i niekorzystną strukturą agrarną, a jego słabością jest głównie rozdrobniona struktura obszarowa gospodarstw rolnych. W tej sytuacji zasadniczym celem rozwoju obszarów wiejskich powinno być dokonanie wszechstronnych zmian strukturalnych, które umożliwią kształtowanie ich właściwej struktury agrarnej, struktury użytkowania gruntów, a w konsekwencji przyczynią się do wielofunkcyjnego i zrównoważonego rozwoju.

W pewnym stopniu „reakcją” na powyższą sytuację jest Strategia Rozwoju Województwa Mazowieckiego do roku 2030 Innowacyjne Mazowsze, która w zakresie rolnictwa i obszarów wiejskich zakłada, że obszary wiejskie powinny rozwijać się pod względem gospodarczym, równocześnie wzmacniając swoje specjalizacje i zwiększając stopień dywersyfikacji działalności gospodarczej. Istotnym elementem służącym rozwojowi produkcji rolnej (zarówno towarowej jak i ekologicznej) powinno być doradztwo rolnicze, jak również rozwój i modernizacja infrastruktury technicznej związanej z produkcją rolniczą i przechowalnictwem. Do produkcji rolniczej należy wdrażać również nowoczesne rozwiązania i metody produkcji wypracowane w ramach współpracy naukowych jednostek badawczych i uczelni wyższych.

Na Mazowszu, ze względu na duże wewnątrzregionalne dysproporcje rozwojowe, trudne sytuacje na obszarach wiejskich występują ze szczególnym natężeniem. Ekologiczny model rolnictwa bardziej odpowiada charakterystyce endogenicznych potencjałów Mazowsza, w tym zawłaszcza dużym zasobom pracy na wsi, niezdegradowanej ziemi i dominacji w tym sektorze gospodarstw rodzinnych, tradycyjnie stosujących ekologiczne metody produkcji.

Paradoksalnie, dominujące na Mazowszu rolnictwo tradycyjne, do niedawna uważane za nienowoczesne, staje się obecnie nowoczesne, a jego produkty coraz bardziej społecznie pożądane, choć oczywiście jego dalszy rozwój wymaga nowego podejścia. Ponadto, długi okres pokoju i dobrej koniunktury osłabił też myślenie o rolnictwie w kategoriach strategicznego znaczenia bezpieczeństwa żywnościowego. Wydarzenia z ostatnich lat, które spowodowały m.in. znaczny wzrost cen żywności na świecie, przypomniały, że produkcja żywności nie może być traktowana jak każda inna.

W przypadku takiego regionu, jak Mazowsze, gdzie zlokalizowana jest stolica kraju, kwestia bezpieczeństwa żywnościowego nabiera dodatkowego, istotnego znaczenia.

Przedsięwzięcie zostało podzielone na dwie części:

1) badawczą – realizowaną przez Konsorcjum naukowe, którego Liderem jest Politechnika Warszawska, na podstawie, podpisanej w dniu 29 grudnia 2020 roku, umowy na wykonanie usług badawczych;

2) wdrożeniową - której produkty (e-usługi) są przedmiotem odrębnego postępowania publicznego.

Przeprowadzone badania, posłużą do sporządzenia opracowań analityczno-studialnych, które pozwolą na analizę obszarów wiejskich województwa, oraz na zaproponowanie dla nich optymalnych rozwiązań, w szczególności:

1) obszarów, w których należy umacniać wykształcone specjalizacje w produkcji rolniczej;

2) obszarów, w których należy zainicjować przestrzennie zmiany w strukturze użytków rolnych (w tym scalenia gruntów), które pozwolą wykształcić optymalną specjalizację produkcji roślinnej i zwierzęcej;

3) obszarów, w których należy promować i inicjować przeobrażenia w powierzchni upraw w celu rozwoju innych kierunków rolnictwa lub rezygnacji z rolnictwa i rozwoju innych gałęzi gospodarki;

4) obszarów preferowanych do roślinnej produkcji ekologicznej. Ważnym elementem projektu będzie dyslokacja opracowanych modeli gospodarstw rolnych dla różnych obszarów województwa, tj. zaproponowanie najbardziej efektywnych modeli produkcji rolnej, poprzez identyfikację najcenniejszych i najbardziej produktywnych elementów rolniczej przestrzeni produkcyjnej w każdym regionie województwa, w tym również dotyczących najkorzystniejszych funkcji dla obszarów wiejskich.

Wyniki mają na celu wsparcie rozwoju lokalnych specjalizacji gospodarczych, wykorzystujących potencjał danego obszaru, co pozwoli na rozwój obszarów wiejskich poprzez dostosowanie go do bazy zasobów lokalnych. W ramach ww. części badawczej przedsięwzięcia planowane jest również opracowanie projektu Strategii Rozwoju Obszarów Wiejskich Mazowsza, w tym przygotowanie parametrów wspierających inteligentne opracowanie dokumentów planistycznych. Efektem części wdrożeniowej będzie dostarczanie systemu wspomagającego decyzje rolnika dot. planowania i prowadzenia produkcji rolnej, zintegrowanego z mobilnym centrum diagnostycznym gleby.

Dostarczenie systemu jest planowane na koniec 2023 roku, jednocześnie zakładane jest jego pilotażowe wdrożenie w jednym lub w kilku powiatach.

Z uwagi na nadrzędny cel przedsięwzięcia, jakim jest podniesienie świadomości społecznej związanej z rozwojem obszarów wiejskich, do współpracy został zaproszony Mazowiecki Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Warszawie, który posiada doświadczenie w działalności doradczej ukierunkowanej na poprawę konkurencyjności polskiego sektora rolnego, poprawę warunków pracy i życia na polskiej wsi oraz podnoszeniu poziomu kwalifikacji zawodowych mieszkańców obszarów wiejskich województwa mazowieckiego.

Posiada również odpowiedni potencjał, tj. doradców na wszystkich poziomach organizacyjnych: wojewódzkim, w oddziałach terenowych i w Powiatowych Zespołach Doradztwa Rolniczego. Współpraca nauki i doradztwa daje szansę poprawy konkurencyjności rolnictwa, wzrostu innowacyjności gospodarstw, a także wdrażania postępu technologicznego. Transfer wyników badań do praktyki powinien mieć charakter wielokierunkowy, dotyczyć zarówno gospodarstw, jak i jednostek administracyjnych, władz samorządowych oraz MRiRW. Ważnym jest, aby tworząc ofertę dla obszarów wiejskich uwzględnić specyfikę ich regionalnego zróżnicowania.

Tekst:

Robert Mroczkowski

Departament Cyfryzacji, Geodezji i Kartografii

UMWM w Warszawie